گفتگو حجت‌الاسلام محمد تقدیری «رئیس مرکز نجوم آستان مقدس و رئیس ستاد استهلال استان تهران» با سازمان تبلیغات اسلامی
برای شروع بحث، ابتدا خوب است نگاهی به چگونگی و تعداد متخصصین و کارکرد ستاد استهلال استان تهران که شما ریاست آن را بر عهده‌دارید داشته باشیم؟
«ستاد استهلال استان تهران» زیرمجموعه‌ای از ستاد استهلال مرکزی کشور است که به دلیل فعالیت‌های نجومی و رویت هلال در مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم علیهم‌السلام به این مرکز واگذار شده است. این ستاد با همکاری پنج الی پانزده گروه مختلف تشکیل شده و هرگروه نیز بین دوتا پنج نفر هستند و در هر گروه حداقل دو نیروی متخصص و آموزش‌دیده حضور دارند و نفراتی هم برای عکاسی و ترابری و... حضور دارند. توانایی ابزاری و امکانات هر گروه بستگی به تلاش‌های فردی سرگروه در تهیه ابزارآلات مانند دوربین دوچشمی و تلسکوپ با برندها و سایزهای متفاوت از نهادها و سازمان‌ها یا خرید شخصی دارد و در اول هرماه قمری با اعلام ستاد مرکزی، گروه‌ها منسجم و آماده‌باش و سپس اعزام می‌گردند و معمولا با توجه به شرایط آب‌وهوایی و میزان رویت پذیری در مناطق مرتفع و مناطقی با افق و دید باز مستقر می شوند. این اعزام‌ها در ماه‌های مختلف تفاوت آن‌چنانی نمی‌کند فقط به دلیل اهمیت رویت هلال ماه رمضان در شروع روزه و پایان آن برای مردم و جامعه اهمیت بیشتری دارد و رسانه ای شدن آن، رویت هلال را مهم‌تر جلوه می‌دهد.
تفاوت رویت هلال ماه رمضان با ماه شوال چگونه است؟
تفاوت فقهی رمضان با شوال در این است که اگر در اول رمضان ماه دیده نشود با استصحاب شعبان روزه لازم نیست ولی با دیده نشدن هلال در اول شوال با استصحاب رمضان باید فردای آن روز را روزه گرفت.
پیش‌بینی هلال ماه با حدود ۱۳ پارامتر متغیر
همواره در آستانه رویت ماه رمضان و شوال، شاهد چالش‌های علمی برای رویت ماه بودیم. نظرتان در مورد این چالش‌های علمی چیست؟
در دین مبین اسلام بسیاری از عبادات و واجبات بر اساس اوقات شرعی تنظیم می‌شود. برخی اعمال نیز با شروع ماه قمری مرتبط است که مبتنی بر رویت هلال ماه خواهد بود. با دیده شدن یک هلال در اول ماه، ماهی نو شروع‌شده، و با احتساب دوازده ماه، یک سال قمری به وجود می‌آید. از گذشته‌های دور دانشمندانی که به تقویم نویسی می‌پرداختند لازم بود برای وضعیت هلال و تعیین شروع هرماه پیش‌بینی‌هایی را انجام دهند و بررسی کنند که بر اساس محاسبات و تجارب آیا فلان هلال قابل رویت است یا خیر؟ در پی این محاسبات و تجارب معیارهایی نظام‌مند برای پیش‌بینی هلال ایجاد شد. مثلاً اگر فلان ماه، در فلان ارتفاع و جدایی از خورشید باشد، با فلان مقدار نور قابل رویت خواهد بود یا خیر؟ امروزه برای پیش‌بینی هلال ماه حدود ۱۳ پارامتر متغیر را در نظر می‌گیرند که بعضی از این پارامترها، نجومی و دقیق بوده و یک سری از آن‌ها تجربی است. مثلاً کمترین ارتفاعی که ماه داشته و دیده‌شده چقدر بوده، یا کمترین سنی که هلال داشته و با چشم دیده شده چقدر بوده است. برخی از این پارامترها رکوردهای جهانی دارند، یعنی در یک رقابت سالم رصدگران کل جهان به دنبال شکار جوان‌ترین هلال، یا کم ارتفاع‌ترین هلال یا کم‌نورترین با چشم مسلح و غیرمسلح هستند، مدت‌ها این رکوردها در اختیار کشورهایی چون آمریکا بود ولی چند سال اخیر است که با تلاش و همت دانشمندان فعال و خستگی‌ناپذیر ما، رکوردها از «جیم استم» آمریکایی به «میر سعید»، «موحد نژاد» و «شریفی» ایرانی رسیده و در مجلات معتبر بین‌المللی نیز به ثبت رسیده است. در طول تاریخ هیچ هلالی دقیقاً شبیه هلال دیگر نبوده لذا هر هلالی پرونده خاص خود را دارد و همه هلال‌ها قابل پیش‌بینی نیستند، تکلیف بعضی از هلال‌ها مانند هلال ماه شوال امسال را باید رصد مشخص کرد، گرچه بعضی هلال‌ها را هم می‌توان بدون رصد، حکم درباره رویت و عدم رویت آن‌ها داد. پس چالش رویت هلال، یک چالش علمی و رقابتی مسالمت‌آمیز در سطح جهان است اما چون مردم به دلیل آثار شرعی و روزه، بیشتر متوجه رویت هلال ماه رمضان و شوال هستند فکر می‌کنند که فقط منحصر به این دو ماه و فقط در ایران است در صورتی‌که چنین نیست.
سابقه هزاران ساله فعالیت‌های «رویت هلال در ایران»
سابقه فعالیت رویت هلال در ایران چگونه است و کار دقیق ستاد استهلال چیست؟
فعالیت‌های رویت هلال در ایران، سابقه هزاران ساله دارد. در دوران معاصر نیز مراجع معظم تقلید مردم را به این کار ترغیب می‌کردند چراکه در مبانی فقهی شیعه؛ رویت هلال محور کار است برخلاف بعضی از کشورهای اهل تسنن که معیارشان رویت نیست و همین‌که در محاسبات بر آن‌ها ثابت شود که ماه بعد از غروب آفتاب از افق ارتفاع دارد اول ماه را اعلام می‌کنند، ولی در کشورهای شیعه‌نشین مبنا رویت هلال است، البته در اینجا یک اختلاف فقهی وجود دارد رویت با چشم مسلح یا غیرمسلح. درگذشته رویت هلال در سطح کشور نظم خاصی نداشت و هرکسی با هر قدرت بینایی یا علمی اقدام به استهلال می‌کرد و چه بسا هلالی که غروب کرده بود را به توهم می‌دیدند و اعلام رویت می‌شد و موثق بودن کفایت می‌کرد، چندین بار با این‌گونه هلال‌های غروب کرده، اعلام رویت شد لذا مقرر شد رویت هلال در سطح کشور انسجام و نظم پیداکرده و افرادی آموزش ببینند و با تجهیزات به همراه امام‌جمعه و معتمد مردم به مناطق مناسب اعزام شوند تا در صورت رویت یا عدم رویت، اعلام بر اساس اسناد معتبری باشد. لذا ایده ستاد استهلال زیر نظر رهبری و دفتر ایشان تشکیل شد و در کل کشور این ستادها در هر استان زیر نظر امام جمعه در حال فعالیت هستند و این ستاد منحصر به زمان خاص یا مکان خاصی نیست بلکه در طول سال و اول هرماه قمری در مناطق مختلف اقدام به رویت می‌کنند.
بحث حقوق و هزینه‌های نجومی برای استهلال کذب محض است
به نظرمی رسد که به هنگام رویت ماه برخی از «گروه‌های داوطلب» هم فعال هستند. نظرتان در مورد این گروه‌ها چیست؟ ضمن اینکه بحث هایی مثل پرداخت پول های نجومی برای رویت ماه از سوی بعضی ها نیز مطرح می‌شود. این حرف ها چقدر صحت دارد؟
معمولاً هر ساله همراه با گروه‌های اعزامی؛ ما شاهد حضور گروه های داوطلب هم هستیم و اکثر مواقع نیز، هزینه ایاب و ذهاب و وسایل رصدی بر عهده خودشان است و ستاد استهلال فقط، سالانه مبلغ کمی در حد ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزارتومان به‌عنوان کمک‌هزینه و تبرک به هر رصدگر می‌پردازد و بحث حقوق و هزینه‌های نجومی کذب محض است. این جوانان علاقه‌مند به دور از هر گونه چشمداشت مادی در جهت کمک به برنامه مقدس رویت هلال از جان و مال خود مایه می‌گذارند و کار استهلال را انجام می‌دهند. البته ستاد استهلال درصدد هست که طبق یک اقدام جامع در زمینهٔ سامان‌دهی این گروه‌ها و تجهیز آن‌ها و همچنین آموزش جامع‌تر و بهتر این گروه ها؛ اقدامات مقتضی را انجام دهد.
برخی رصد گران تعیین محاسبات دستی را بر ابزار الکترونیکی ترجیح می‌دهند
با توجه به اینکه رویت هلال یک کار تخصصی و نیازمند ابزارآلات خاصی است این ابزارآلات شامل چه مواردی است؟
چون رویت هلال در نزدیک غروب خورشید - یعنی زمانی که به غیر از خورشید هیچ جرم آسمانی دیگری در آسمان وجود ندارد – اتفاق می‌افتد و ماه به حدی کم نور است - مخصوصاً در ماه‌های بیست و نه روزه که بسان موی باریک و کم نوری در آسمان است - لذا قوی‌ترین ابزار رصدی و چشم را به مبارزه می‌طلبد به‌طوری‌که پیدا کردن ماه در آن شرایط کار بسیار مشکلی است. از این رو، گروه‌های رصدی می‌بایست ابتدا به وسیله «تئودولیت» یا جهت‌یاب الکترونیکی یا مکانیکی مجهز باشند تا بتوانند بر طبق محاسبات، جایگاه ماه را با توجه به محل غروب خورشید پیدا کنند و بعد با چشم مسلح یا غیرمسلح سعی در دیدن هلال ماه کنند. اما چون تهیه دستگاه تئودولیت به دلیل گران‌قیمت بودن برای تمام گروه‌های رصدی میسر نیست، لذا گروه‌های رصدی که فاقد جهت‌یاب الکترونیکی هستند مجبورند با ابتکارات خاصی مانند استفاده از خط کش یا نخ، گونیا و نقاله برای جهت یابی بهره مند شوند. درهرحال پیدا کردن جای ماه بدون ابزار جهت‌یابی کاری سختی است و گاهی اوقات در شبکه‌های مجازی، شاهد عکس هایی از یک روحانی با خط کش و نخ در حال تعیین جای ماه هستیم و مردم ایراد می گیرند که این نوع فعالیت در عصر تکنولوژی چه معنایی دارد؟ در حالی که این ها ایرادهای بی‌جایی است. مگر در عصر تکنولوژی از جدول‌ضرب و تقسیم استفاده نمی‌شود؟ جیم استم آمریکایی هم علی‌رغم داشتن تلسکوپ‌های قدرتمند، برای یافتن جای ماه در آسمان از خط کش و نخ استفاده می‌کند این یک روش جا افتاده است. وقتی‌که جای ماه را تعیین کردند در مرحله بعد تلسکوپ‌های خود را به‌سوی آن موضع تنظیم می‌کنند، برخی از رصد گران تعیین محاسبات دستی را بر ابزار الکترونیکی ترجیح می‌دهند، چون ممکن است با خطا همراه باشد.
تفاوت های فقهی در رویت ماه طبیعی است
چرا با همه دقت‌هایی که در رویت هلال ماه انجام می‌گیرد باز هم ما گاهی اوقات شاهد نظرات متفاوت مراجع تقلید در این زمینه هستیم؟
علت اینکه نظر مراجع متفاوت است به این دلیل است که مبانی علمی متفاوتی دارند. عده‌ای از روایات این‌طور فهمیده‌اند که رویت موضوعیت دارد نه ابزار، عده‌ای ابزار را هم موضوع می‌دانند. عده‌ای رویت در مناطق هم‌افق را ملاک می‌گیرند و عده‌ای رویت در همه جهان را ملاک می‌دانند و این اختلاف در برداشت‌های فقهی موثر بوده و در مسائل مختلفی ظهور داشته است و مسئله رویت هلال هم از این قاعده نیز مستثنی نیست، این‌ها بر اساس قاعده‌های فقهی است همان‌گونه که ممکن است دو پزشک در درمان یک بیماری نظرات مختلفی داشته باشند و راه و روش‌های متفاوتی را پیشنهاد بدهند. این درحالی است که به هیچ‌کدام هم در صورت داشتن تجربه و علم کافی؛ نمی‌توان ایراد گرفت.
نظر شما در مورد رویت ماه رمضان امسال و بخصوص ماه شوال و عید فطر چیست؟
در ماه رمضان امسال محاسبات نشان می‌داد که این هلال در شامگاه دوشنبه چه با چشم مسلح چه غیر مسلح قابل رویت نیست پس به اعتقاد همه مراجع، اول رمضان چهارشنبه بود و سه‌شنبه ۳۰ شعبان؛ ولی در مورد ماه شوال در شامگاه روز چهارشنبه ۲۲ اردیبهشت امکان رویت با چشم مسلح وجود دارد پس اگر با چشم مسلح رویت شود فردای آن روز یعنی پنجشنبه ۲۳ اردیبهشت برای مقلدان آن دسته از مراجع که رویت با چشم را قبول دارند عید سعید فطر خواهد بود. اما برای آن دسته از مراجع که رویت با چشم غیر مسلح را قبول دارند به احتمال زیاد روز جمعه عید خواهد بود. به هرحال ملاک‌ها و معیارهای متفاوتی وجود دارد و این اختلافات نیز بر همین اساس شکل می‌گیرد.
عربستان از نظر عرض جغرافیایی پایین‌تر از ایران است
می‌توان گفت که همین معیارهای متفاوت باعث می‌شود تا کشورهایی مثل عربستان همیشه یک روز جلوتر از ما عید بگیرند؟
بله. کشورهایی مثل عربستان از نظر عرض جغرافیایی پایین‌تر از ایران هستند. لذا هلالی که در ایران ارتفاع و نور کمی دارد ممکن است در عربستان دارای ارتفاع و نور بیشتری باشد لاجرم قابل رویت است در صورتی‌که در ایران رویت نمی‌شود.به عبارت دیگر؛ معیار تقویم در عربستان «رویت هلال» نیست همین‌که در هنگام غروب خورشید هلال از افق ارتفاع داشته باشد بدون اینکه رویت شود عید اعلام می‌کنند.
رویت هلال ماه چه در رمضان و چه در شوال بعد از اینکه تائید شد چه مراحلی را برای تائید رسمی طی می‌کند؟
باید گزارش آن اعم از دیدن یا ندیدن به‌صورت مستند توسط سرگروه به ستاد مرکزی ارسال گردد و سپس توسط شورای علمی مرکزی بررسی علمی بشود و مراحل خاص خود را تا صدور حکم و اعلام اول رمضان یا عید طی کند.
شکل گیری شورایی برای تقریب آرای فقه ها و متخصصان
نکته پایانی؟
در پایان این نکته قابل‌ذکر است که این اختلافات مانند هر اختلاف دیگری در محیط‌های علمی که آثار متفاوت دارند طبیعی خواهد بود. مثل تشخیص‌های متفاوت پزشکی که موجب درمان‌های متفاوت می‌شود و یا برداشت‌های مختلف حقوقی که موجب احکام متفاوت می‌شوند. لذا احکام فقهی متفاوت هم؛ برایند اجتهاد و تشخیص‌های فقهی متفاوتی خواهند داشت و نظایر آن نیز فراوان است. هرچند که معتقدم باید درحد امکان برای ایجاد وحدت اجتماعی و یک دست شدن کنش‌های اجتماعی از این تفاوت‌ها کاسته شود. البته در حال حاضر نیز اقداماتی برای تشکیل شورا و هیئت‌هایی شامل فقه ها و متخصصان برای تقریب آرا؛ شکل‌گرفته و همچنان ادامه دارد.